Cache-pôt

Trudno znaleźć dom bez roślin doniczkowych. Trudno też odpowiedzieć na pytanie, kiedy rozpoczęto ozdabianie wnętrz mieszkalnych roślinami. Wiadomo, że już w starożytności w domach ustawiano rośliny, ale były to głównie zioła takie jak mirt zwyczajny, rozmaryn lekarski i inne. W średniowieczu było podobnie.

W czasach nowożytnych, w bogatych domach zaczęły pojawiać się rośliny egzotyczne, przywożone z różnych zamorskich podróży. Takie rośliny były oznaką zamożności domu. Nie tylko trzeba było o nie dbać, ale należało je też odpowiednio wyeksponować. Dlatego w XVII wieku pojawiło się specjalne naczynie na doniczkę, czyli cache-pôt (z franc. „schowana doniczka”).

Cache-pôt to szerokie naczynie, okrągłe, kwadratowe lub owalne, do którego wstawia się doniczkę z rośliną. Naczynia te pojawiły się we Francji. Początkowo wykonywano je z fajansu, a od końca XVIII wieku także z porcelany. Takie naczynia mogą być bardzo bogato zdobione dekoracją malarską lub rzeźbiarską. I stosowane są do dziś, choć współczesne, zazwyczaj plastikowe pojemniki na doniczki, niewiele już mają wspólnego z wysmakowanymi fajansowymi lub porcelanowymi pierwowzorami.

Naczynia te były szczególnie popularne w XIX wieku, kiedy to w salonach i buduarach, wśród różnych większych i mniejszych mebli oraz innych sprzętów, pojawiły się większe ilości roślin doniczkowych. Tak pisała o tym Elżbieta Kowecka w książce: „W salonie i w kuchni”: „W buduarku wiele miejsca zajmowały zwykle żywe rośliny ustawiane (…) w dużych pojemnikach, w dużych donicach lub porcelanowych czy fajansowych cache-potach”.

W zbiorach Muzeum Zamku w Oporowie znajdują się trzy takie naczynia. Jedno to majolikowa, czworoboczna donica w kolorze kości słoniowej. Stoi na czterech nóżkach w formie tralek, które są ozdobione dekoracją malarską imitującą marmur. Na bokach naczynia są namalowane pejzaże. Na jednym jest wysoka sosna, na drugim – wiejska chata z dwoma stogami, płotem i polem, na trzecim – łódka i dwie żaglówki, które kołyszą się na wodzie obok wysokiego brzegu, a na czwartym – wąska rzeka wijącą się wśród łąk. Górna krawędź naczynia jest silnie pofalowana naprzemiennie dużymi i małymi falami i obwiedziona podwójną czarną linią, przy czym górna linia jest szersza od dolnej.

Naczynie powstało w latach 1881 – 1886 w „Fabryce Fajansów Artystycznych i Pieców Kaflowych” w Nieborowie. Na spodzie jest znak wytwórni – splecione inicjały „MR” z mitrą książęcą, a niżej są inicjały „F.S.”, czyli Franciszka Szewczyka, autora dekoracji.

Fabryka  nieborowska zaczęła działać 9 grudnia 1881 r. Założycielem był książę Michał Piotr Radziwiłł. Zakład produkował różne naczynia i przedmioty dekoracyjne oraz kafle piecowe. Franciszek Szewczyk (1863 – 1932) był głównym malarzem wytwórni i często malował pejzaże, tak jak na opisywanym tu naczyniu.

Drugi cache-pôt wygląda jak miniatura balii. Jest to okrągłe naczynie, rozszerzające się ku górze. Po dwóch stronach ma dwa koliste, złocone uchwyty. Przy dolnej i górnej krawędzi naczynia jest pas z trzema wklęsłymi liniami. Górny pas jest przewiązany błękitną tasiemką. Na czaszy, po dwóch stronach naczynia są namalowane gałązki róży w perełkowym, owalnym otoku. Natomiast na spodzie jest namalowana podszkliwnie sygnatura Manufaktury Porcelany w Wiedniu – uproszczona, kobaltowa tarcza herbowa z dwoma poziomymi liniami. Wytwórnia powstała w 1718 r. i działała do 1864 r. Naczynie oporowskie powstało w 1789 r., w czasie gdy manufaktura wytwarzała naczynia w stylu klasycystycznym.

Trzeci cache-pôt to kulista, biała donica z parą plastycznych uchwytów w formie głów kozłów. W górnej i dolnej części naczynia są dwa pasy z pionowymi, romboidalnymi żłobkowaniami. Na spodzie jest znak Królewskiej Manufaktury w Berlinie (Kӧnigliche Porzellanmanufaktur) – malowane podszkliwnie berło w kolorze kobaltu, a pod nim drukowany naszkliwnie czarny Żelazny Krzyż.

Wytwórnia powstała w roku 1761. Założył ją, z poparciem króla Fryderyka Wielkiego, kupiec – Johann Ernst Gotzowsky. Jednak już dwa lata później król przejął zakład i wtedy pojawiła się nazwa Kӧnigliche Porzellanmanufaktur. Opisywane tu naczynie powstało w latach 1914-18.

Jak napisano wyżej, „cache-poty” używane są do dziś. Osłaniają doniczki z roślinami, nie pozwalają rozlać się nadmiarowi wody. Są też dodatkowym elementem dekoracyjnym wnętrza oraz, szczególnie te stare, mogą być wdzięcznym obiektem kolekcjonerskim.

Andrzej Jankowski, kustosz, Muzeum – Zamek w Oporowie 

Bibliografia:

1. „Historia roślin doniczkowych”, http://www.hierophant-nox.com/historia-roslin-doniczkowych/ [ dost. 18.09.2021]
2. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota „Słownik terminologiczny sztuk pięknych”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997;
3. Kowecka „W salonie i w kuchni”, Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań 2008;
4. Wilkie „Biedermeier”, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2006;
5. Starzewska, M. Jeżewska „Polski fajans”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo. Wrocław 1978;
6. Rau „Ceramika w zbiorach Muzeum w Oporowie”, Oporów 1999;
7. Danckert „Leksykon porcelany europejskiej”, Literatura Net Pl, Gdańsk 2008;