Lampa naftowa

Lekcje muzealne

Lampa naftowa z litofanami

Lampa naftowa została wynaleziona w 1853 r. przez Ignacego Łukasiewicza. I choć złota era takich lamp przypadła na II połowę XIX w. i początek XX w., to dziś znajdziemy je nie tylko w wielu muzeach, ale i w wielu domach.

Lampa naftowa składa się z kilku elementów. Dolna część to zbiornik na naftę, do którego przykręcony jest palnik z pokrętłem regulującym wysokość knota. Knot jest to taśma lub sznurek, którego jeden koniec jest zanurzony w pojemniku z naftą, a drugi jest wyciągnięty ponad palnik i podpalany. Knot jest nasączony naftą i podtrzymuje ogień. Całość wieńczy wysoki klosz, szerszy na dole i zwężający się ku górze, zwany kominkiem. Jego specyficzny kształt ułatwiał cyrkulację powietrza, a tym samym proces spalania.

Obecnie lampy naftowe, zarówno skromne jak i bardzo dekoracyjne, są wdzięcznym obiektem kolekcjonerskim. Wśród nich wyróżniają się egzemplarze np. z wyjątkowo ciekawymi kloszami. A taka lampa znajduje się w zbiorach Muzeum – Zamku w Oporowie. Powstała ona w Anglii, w wytwórni Samuel Messenger’s & Sons. Firma ta powstała w 1810 r. w Birmingham, jako Messenger & Philson i początkowo wytwarzała wyroby platerowane. Później zmieniła nazwę i profil produkcji na żyrandole, kandelabry, lampy a nawet armaturę gazową i działała do początku lat 30. XX w.

Zbiornik na naftę zrobiono z ciętego szkła i ma kształt spłaszczonej kuli, opartej na okrągłej stopie. Palnik jest o tyle nietypowy, że podwójny, tzn. ma dwa knoty, co podnosiło jasność lampy. Rozszerzenie kominka jest spłaszczone w pionie. Natomiast cały urok naszej lampy kryje się w kloszu, który wyprodukowano w końcu XIX w. w Niemczech, w wytwórni noszącej dziś nazwę VEB Porzellanmanufaktur Plaue. Ma on kształt graniastosłupa ze ściętym wierzchołkiem i składa się z sześciu trapezoidalnych litofanów wmontowanych w metalowy stelaż.

Litofan to cienka, porcelanowa i nie szkliwiona płytka rzeźbiona tak, że przypomina płaskorzeźbę. Cały jej urok polega na tym, że przez cienką porcelanę przenika światło, które podświetla płaski relief. Dzięki temu obraz staje się wyraźny i niemal trójwymiarowy.

Wynalezienie tego sposobu zdobienia porcelany przypisuje się baronowi Paulowi de Bourging (1791-1864) i datuje na rok 1827. Litofany bardzo szybko stały się popularne i prawie jednocześnie zaczęły być produkowane we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, a później też w innych krajach. Szybko, bo już od lat 30 XIX w., liderem ich produkcji stały się Niemcy. Na początku XX wieku popularność litofanów zmalała aż do lat 30 tego stulecia, gdy znów stały się popularne, choć już nie tak, jak wcześniej.

Jakie sceny przedstawiano na litofanach? Bardzo różne, bo i religijne, i kopie znanych obrazów i grafik, portrety. Ale najwięcej było sentymentalnych scen w stylu wiktoriańskim z bawiącymi się dziećmi, kochankami, zadumanymi kobietami, matką z dzieckiem i innymi tematami. Dlatego dziś, często nie sposób już ustalić ich autorów lub pierwowzorów. Litofany są produkowane do dziś i tak jak w XIX wieku, są wdzięcznym obiektem kolekcjonerskim.

Wracając do opisywanej tu lampy z Oporowa, każda płytka przedstawia inną scenę. Opis zacznę od litofanu z jedyną tu sceną animalistyczną. Otóż przedstawia ona walkę jelenia z dwoma psami. Pierwowzorem była rycina angielskiego artysty – Edwina Henry’ego Landseera (1803 – 1873), pt.: „Stag at Bay” z 1846 r. Druga przedstawia śpiącą na ławce dziewczynkę. Dziecko jest ciepło ubrane, w krótką pelerynę i sukienkę do kolan. Na nogach ma sznurowane buty, a dłonie ukryte w mufce. Ta scena była wzorowana na obrazie „My Second Sermon” angielskiego malarza – Johna Everett Millais’a (1829 – 1896). Trzeci litofan też przedstawia dziewczynkę. Stoi ona na szczycie schodów przed drzwiami niedużego, murowanego budynku, który kojarzy się z domkiem dróżnika. Dziecko ma rozwiane włosy i jest bose. Na szyi ma duży róg myśliwski, a na ramieniu – złożony parasol. Z lewej strony jest droga, kilka drzew i zbocze zalesionego wzgórza. Na czwartym jest siedząca pod drzewem kobieta, ubrana w długą suknię. Głowę opiera na prawej ręce, druga jest swobodnie opuszczona. Włosy ma długie i splecione, a wzrok utkwiła w przestrzeni. Piąta płytka przedstawia dwoje dzieci – chłopca i dziewczynkę pod drzewem, na tle pejzażu. Stoją do siebie plecami, jakby się na siebie gniewały. Chłopiec ubrany jest w szkolny strój i na plecach ma tornister. Dziewczynka jest starannie uczesana, ubrana w falbaniastą sukienkę, a w dłoniach trzyma lalkę. Ostatnia płytka przedstawia modlącą się kobietę we wnętrzu mieszkalnym. Ubrana jest w długą suknię i klęczy na klęczniku, który przypomina niskie krzesło z wysokim oparciem.

Opisana tu lampa jest niezwykle ciekawym eksponatem, łączącym w sobie historię techniki z wyrafinowaniem delikatnej porcelany. Dlatego warto zwrócić na nią uwagę i przyjrzeć się zarówno opisanym tu litofanom, jak i całej, przepięknej lampie.

Andrzej Jankowski, kustosz, Muzeum – Zamek w Oporowie